نوآوری؛ خروج از تله درآمد متوسط و ضرورت تقویت پارک‌های فناوری
علی شعبانی: گزارش سال ۲۰۲۴ جهان از ارزیابی عملکرد اقتصادی کشورهای در‌حال‌توسعه که در چند سال گذشته رشد اقتصادی نسبتا مطلوبی داشتند، می‌گوید بسیاری از این کشورها در تله درآمد متوسط گرفتار شده‌اند. کاهش بازده سرمایه‌گذاری، ضعف در نهادها و سیاست‌ها و ناتوانی در نوآوری و جذب فناوری‌های جدید، باعث شده کشورهای یادشده در سقف درآمد سرانه متوسط بمانند.
راهکار پیشنهادی گزارش مزبور به کشورها برای رهایی و عبور از تله درآمد متوسط و رسیدن به سطح پیشرفته و درآمد بالا، اتخاذ استراتژی‌های مؤثر مانند بهبود کیفیت نهادها، سرمایه‌گذاری در آموزش و نوآوری، تنوع اقتصادی و... است (پویش توسعه، گزارش سال ۲۰۲۴). بنا‌بر اعلام دکتر شهیکی‌تاش، معاون فناوری و نوآوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در‌حال‌حاضر کشور دارای ۵۹ پارک علمی و فناوری است و 13 هزارو ۳۶۰ واحد فناور و دانش‌بنیان در پارک‌های علمی و فناوری مستقر هستند.
همچنین ۲۳ پردیس نوآوری و فناوری از شورای گسترش آموزش عالی مجوز گرفته‌اند. تاکنون بیش از 20 هزار فناوری در بانک اطلاعات ثبت شده و مجموع شاغلان در واحد‌های فناور 140 هزار نفر اعلام شده است. برابر همان گزارش، کل صادرات پارک‌های علمی و فناوری در سال ۱۴۰۲ بالغ بر ۴۸۰ میلیون دلار بوده که نسبت به سال ۱۴۰۱ (۱۸۲ میلیون دلار) حدود ۱۶۴ درصد رشد داشته است.
همچنین در هفته پژوهش امسال، از پنج شرکت هوش مصنوعی و ۳۵ فناوری نوظهور در پارک‌های علمی و فناوری رونمایی شد (شهیکی‌تاش، هفته پژوهش، ۱۴۰۳). آمار پارک‌های علمی و فناوری، پردیس‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان، فناوری‌های ثبت‌شده و تعداد شاغلان این حوزه، از اوایل دهه 70 و احداث نخستین پارک علمی و فناوری در سال ۱۳۷۲ تاکنون، مبین پیشرفت چشمگیر در توسعه پارک‌های علمی و فناوری است. تقریبا در تمام نقاط کشور، جنب‌و‌جوش درخور توجهی از سوی نخبگان و جوانان در حوزه‌های فناوری، نوآوری، فعالیت‌های استارتاپی، دانش‌بنیان و... مشهود است.
این رویه از جهات مختلف، به‌ویژه رویکرد به دانش و تلاش مبتنی‌بر علم در کشور امیدوارکننده است. اما با وجود پیشرفت کمی و فیزیکی نسبتا بالا در زمینه‌های فناوری و نوآوری و گسترش شهرک‌ها، پارک‌های علمی و فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان، ارزیابی نهادهای تخصصی و نظارتی حاکی از آن است که پارک‌ها با وجود سهم درآمدی بالا در صادرات، درباره شاخص‌های صادراتی، دانش فنی و فناوری‌های تجاری‌سازی‌شده، در سطح متوسط رو به بالا هستند و با شاخص‌ها و انتظاری که برای کسب جایگاه مناسب ملی و منطقه‌ای هدف‌گذاری شده بود، فاصله دارند.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در دی‌ماه سال ۱۴۰۲ حاکی از آن است که شرکت‌های دانش‌بنیان به دلیل نداشتن توان کافی در انتقال فناوری و تجاری‌سازی، پایین‌بودن متوسط دانش فنی توسعه، نبود زنجیره یکپارچه از مراحل تحقیق و توسعه تا تجاری‌سازی و تبدیل ایده‌ها و فناوری به محصولات و خدمات رقابت‌پذیر در بازار جهانی، بهره‌وری پایینی دارند و درآمد آنها بالا نیست. به عبارت دیگر، می‌توان گفت پارک‌های فناوری و نوآوری نیز علی‌رغم رشد اولیه و توسعه کمی، به لحاظ شاخص «افزایش ثروت از طریق ارتقای فرهنگ نوآوری» که هدف اصلی تأسیس و فعالیت آنهاست، در تله درآمد متوسط گرفتار شده‌اند. در نگاه آسیب‌شناسانه، پارک‌های علمی و فناوری را دارای ضعف‌های زیر دانسته‌اند:
ضعف ساختاری، نهادی و زیرساخت‌های ارتباطی
ضعف در بازاریابی، تجاری‌سازی و رقابت در بازار محصولات و خدمات فناوری
پیچیدگی، پر‌هزینه و زمان‌بر‌بودن تبدیل علم به فناوری و نیز کاربردی‌کردن آنها
اثربخش‌نبودن مکانیسم فعلی ارتباط مثلث پارک‌های فناوری، دانشگاه و صنعت
کمبود نیروی انسانی متخصص
کمبود اطلاعات و سیستم ضعیف تولید و تحلیل اطلاعات
روند کند نوآوری‌ها در سنجش با شتاب توسعه پارک‌ها و شرکت‌ها.
البته در کنار ضعف‌های برشمرده‌شده از پارک‌های علمی و فناوری، کارآمد‌نبودن مکانیسم حمایت از پارک‌های علمی و فناوری نیز از جمله کاستی‌های سیاستی مرتبط با فعالیت آنهاست. با توجه به نکات یادشده، در راستای تحقق سیاست‌های برنامه‌های پنجم، ششم، سیاست‌های کلی ابلاغی به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ و به‌ویژه ماده ۲۰ سیاست‌های کلی برنامه هفتم، «افزایش شتاب پیشرفت و نوآوری علمی و فناوری و تجاری‌سازی آنها به‌ویژه در حوزه‌های اطلاعات و ارتباطات و زیست فناوری و ریز‌فناوری و انرژی‌های نو و تجدیدپذیر» (مجموعه سیاست‌های کلی نظام، دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام، ۱۴۰۳، ص۶۶)، پارک‌های علمی و فناوری ناچار از اتخاذ استراتژی‌های مؤثرند.
استراتژی‌هایی که توسعه، پویایی و افزایش بهره‌وری، خروج از تله درآمد متوسط، توان رقابت در عرصه جهانی و در نتیجه بقای آنها را تضمین کند. ایلان ماسک می‌گوید: «تمام دانش بشری را در هوش مصنوعی مصرف کرده‌ایم». این سخن یعنی اینکه عملا دیگر داده‌های واقعی برای پیشرفت هوش مصنوعی وجود ندارد و با اینکه قابلیت و شتاب هوش مصنوعی بسیار بیشتر از روند تولید داده‌های واقعی است، پرسش این است که آیا در این وضع، روند رو به جلوی هوش مصنوعی کُند یا متوقف خواهد شد؟
با توجه به سرشت نوآور هوش مصنوعی، پاسخ خیر است. ایلان ماسک می‌گوید: «راهکار پرکردن خلأ، استفاده از داده‌های مصنوعی است. با داده‌های مصنوعی، هوش مصنوعی می‌تواند خود را ارزیابی و از طریق فرایند خودآموزی پیشرفت کند». به نظر می‌رسد مهم‌ترین و مؤثرترین استراتژی برای پارک‌های علمی و فناوری برای رهایی از بازدهی کم سرمایه، کاهش رشد، تله درآمد متوسط و آسیب‌های متعددی که آنها را تهدید می‌کند، تمرکز بر نوآوری به عنوان محرک رشد اقتصادی، افزایش رقابت و بهره‌وری و چیرگی بر تله درآمد متوسط است؛ همان‌گونه که هوش مصنوعی با نوآوری در شیوه تأمین داده‌های مورد نیاز، از وقفه و تله کاهش بازدهی عبور کرده است. به نظر صاحب‌نظران، پارک‌های علمی و فناوری باید استراتژی‌های زیر را در محور برنامه‌های خود قرار دهند:
تقویت نهادها، بهبود ساختار و بازآفرینی توان خود‌‌سازماندهی و نوآوری
گسترش ارتباط اثربخش با دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و صنایع و افزایش متوسط دانش فنی خود به‌ویژه با توجه به ضریب همبستگی دانش فنی توسعه با تجاری‌سازی فناوری‌ها
جذب ظرفیت علمی، فناوری و نوآوری نیروهای نخبه ایرانی خارج از کشور و ایجاد انگیزه‌های لازم برای نگهداشت نخبگان در کشور
ارتباط فناورانه و فعال بین‌المللی و گشودن افق‌های نو برای جوانان نوآور
توجه به تحقیق، توسعه و حمایت از استارتاپ‌ها و ایده‌ها و اشتغال نسل جوان
پرداختن به هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین ویژه عصر نسل بتا با توجه به گسترش روزافزون و کارکرد آن در دهه آتی
سرمایه‌گذاری بر نیروی انسانی، آموزش، افزایش دانش و مهارت
کوشش در تجاری‌سازی فناوری‌ها، ارتقای سطح آمادگی فناورانه و تولید محصولات و خدمات دارای توان رقابت و ادغام‌کردن اقتصاد پارک‌ها در اقتصاد جهانی
کاهش چالش‌ها با خلاقیت و نوآوری در فناوری آب، انرژی‌های تجدیدپذیر، اقتصاد دریا‌محور، محیط زیست و سایر زمینه‌های زیست فناوری که محور برنامه‌های توسعه پایدار ملی است
جذب سرمایه‌گذاری عمومی و خصوصی داخلی و خارجی و ارائه راه‌حل‌های خلاقانه برای چالش‌های اقتصادی و پیشبرد سیاست‌های توسعه پایدار ملی.
سیاست‌ها و خط‌مشی اعلام‌شده از سوی معاون فناوری و نوآوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای حمایت و بهبود فعالیت پارک‌های علمی و فناوری از جمله ایجاد شبکه مشاوران و کارگزاران ملی، شبکه منتورینگ ملی، شبکه ملی توسعه بازار و تجاری‌سازی، ایجاد پایلوت‌های اولیه در حوزه TTO، مدرسه اشتغال صنعتی و مدرسه اقتصاد دیجیتال و... پشتوانه بزرگ و اطمینان‌بخشی برای کاستن از مشکلات و خیز پارک‌های علمی و فناوری به سوی تحریک نوآوری فعالان این عرصه و تقویت پارک‌هاست.
به‌جز زمینه‌های بهبود ساختاری و کارکردی یادشده در فعالیت پارک‌های علمی و فناوری، زمینه‌های جدید و گسترده فعالیت برای حوزه فناوری و نوآوری در چارچوب سیاست‌های دولت چهاردهم برای بروز ابتکار و خلاقیت پارک‌ها و واحد‌های فناور و شرکت‌های دانش‌بنیان به وجود آمده است که اهتمام به آنها می‌تواند نه‌تنها در رهایی از تله درآمد متوسط، بلکه در جهش حوزه‌های نوآوری و دانش‌بنیان در تعاملات اقتصادی و اجتماعی جهانی بسیار مؤثر و مغتنم باشد:
تحقق توافق‌های جمهوری اسلامی ایران و چین در چارچوب توافق‌های راهبردی ۲۵ساله
تحقق توافق‌های راهبردی ایران و روسیه
اهداف و برنامه‌های سیاست‌های دریا‌محور و به‌ویژه توسعه سواحل مکران با توجه به ظرفیت‌های گوناگون شیلات، کشاورزی مدرن و نوین مقتضای اقلیم منطقه، صنایع دریایی، صنایع سنگین، صنایع نفتی، آب، انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه زیرساخت‌های تجارت و ترانزیت دریایی، هوایی، ریلی و جاده‌ای، گردشگری، صنایع دستی، نساجی، زیرساخت‌های سایبری، ایمنی و امنیتی، خدمات دریایی و لجستیک، صنایع هوا و فضا و... .
همچنین با توجه به ایده دولت چهاردهم در یافتن گزینه مناسب برای جابه‌جایی پایتخت سیاسی کشور و نیز تبدیل مکران به پایتخت اقتصادی کشور و مرکز تعاملات اقتصادی با جهان، تبدیل چابهار به ابر‌بندر (مگاپورت) دهانه اقیانوس هند و محل تلاقی ابر‌پروژه کمربند-جاده چین و راه ابریشم دریایی قرن بیست‌و‌یکم و پیوند سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا، میدانی فراخ برای رخ‌نمودن قابلیت‌های فناوری و نوآوری نخبگان کشور و تولید دانش و ثروت است.
Authors: صاحب‌خبران - جدیدترین و آخرین اخبار ایران و جهان - علمی-فناوری