چرا کشف گورخمره‌ها در اهواز مهم است؟

به گزارش خبرگزاری - ^[1]کشف گورخمره‌ها در حاشیه رود کارون – جایی در محله کوروش اهواز – همان‌اندازه که هیجان‌انگیز است، باعث امیدواری هم می‌شود؛ امیدواری از این نظر که می‌توان با تکیه بر اطلاعات تازه‌یاب، صفحات گنگ یا حتی تاریک تاریخ ایران را - به ویژه تاریخ مربوط به دوره اشکانی - با دقت مناسبی مورد مطالعه قرار داد. هرچند که هنوز قدمت قطعی بقایای اجساد داخل گورخمره‌ها معلوم نشده‌است، اما با توجه به نمونه‌های چنین مقبره‌هایی در دیگر نقاط کشور، از حیث انتخاب نوع و الگوی دفن – مانند گورخمره‌های یافت شده در مریوان – می‌توانیم یافته‌های اخیر را تا حد زیادی مربوط به دوره اشکانی و عصر تسلط پارت‌ها در ایران بدانیم. اهالی تاریخ می‌دانند که اطلاعات ما درباره اشکانیان، اعم از اطلاعات مربوط به اجزای سیاسی و اجتماعی جامعه و نیز، مبانی اعتقادی و دینی آن‎ها، تا میانه قرن بیستم، ناامیدکننده بود. برخی معتقدند که فقدان اطلاعات در این زمینه و ناشناخته ماندن یک دوره حدوداً 480 ساله از تاریخ ایران باستان، ریشه در خصومت ساسانیان با سلسله اشکانی داشته‌است؛ خصومتی که باعث می‌شد بسیاری از نشانه‌های مربوط به این دوره را از صفحه روزگار محو کنند. با این حال، اگر بدانیم که طی دوره ساسانی، بخشی از خاندان‌های اشرافی وابسته به دودمان اشکانی – مانند خاندان کارِن یا قارِن – به بقای خود ادامه دادند و مهتری خود را در حد بسیار مناسبی حفظ کردند، شاید ناچار شویم در این دیدگاه اندکی تجدیدنظر کنیم. به هر حال و به هر دلیل، اشکانیان جایی در تاریخ ایران باستان رها شده‌بودند، تا آن‌جا که در منابع تاریخی دوره اسلامی، کمتر اطلاعاتی درباره آن‎ها و حکومتشان وجود داشت و حتی در برخی موارد، دوران حکومت آن‎ها از 480 به 200 سال تقلیل یافته‌بود. در متون ایرانی و فارسی هم، وضع بهتر نبود. در «خداینامه» نشان چندانی از اشکانیان یافت نمی‌شود و فردوسی بزرگ نیز، در شاهنامه به این موضوع مستقیماً اشاره دارد که «از ایشان به جز نام نشنیده‌ایم / نه در نامه خسروان دیده‌ایم». به همین دلیل، پیدا شدن گورخمره‌های جدید می‌تواند پژوهشگران را در حل معمای فرهنگ و اندیشه رایج در عهد اشکانی، چند گام پیشتر ببرد و این، اتفاقی فرخنده و فرصتی مغتنم است. چند کلمه درباره مذهب اشکانیان اما درباره این‌که گورخمره‌ها می‌تواند کدام بخش از ابهامات ما را درباره دوره اشکانی برطرف کند، می‌توان گفت که به دلیل ارتباط میان تدفین با شاکله اعتقادات مذهبی، سهم بسیار مهم رفع ابهام مربوط به مبانی اعتقادی و مذهبی خواهدبود. با وجود اظهارنظرهای فراوان درباره مذهب اشکانیان، اطلاعات ما در این‌باره اصلاً کافی نیست. می‌دانیم که دودمان اشکانی از جایی در محدوده خراسان بزرگ برخاست و از لحاظ نژاد، پارتی بود. به همین دلیل، برخی پژوهشگران معتقدند که اشکانیان، دست‎کم در آغازین سال‌های قدرت‌یابی، به دلیل همجواری با اقوام «سکایی»، به پرستش آفتاب، ماه و ستارگان متمایل بودند. گروهی از آن‎ها بعد از درآمیختن با پارس‌ها به پرستش «اهورامزدا» رو آوردند و برخی دیگر از این طایفه، به دلیل مراوده با سلوکی‌ها و آشنایی با تفکرات یونانی، به پرستش «ارباب انواع» گرایش یافتند. در عین حال، در اندیشه دینی اشکانیان، بی‌تردید بخشی از تفکرات دینی به دلیل پیوند بسیار جدی فرمانروایان این دودمان با مسائل نظامی و اهمیت یافتن جنگ و پایمردی در نبرد، در اندیشه و فرهنگ آن‎ها – چنان‌که اگر فرمانروایی در دوران حکومتش به نبرد با دشمنان نپرداخته‌بود، وی را فاقد صلاحیت برای حکومت‌داری می‌دانستند – با پرستش رب‌النوع‌های مربوط به چنین دیدگاه‌هایی مانند «میترا»، «آناهیتا» و برخی ایزدان ایران باستان، ارتباط تنگاتنگی داشت. این وضعیت دست‎کم تا نیمه دوره اشکانی و عهد «بلاش یکم» (درگذشته سال 78م) برقرار بود. چنین مشهور است که بلاش، به دلیل علاقه به فرهنگ ایرانی، با وجود وسعت گرفتاری‌های داخلی، درگیری در ارمنستان و هجوم «آلان‌ها» (طایفه‌ای از اقوام سکایی) به ایران، کوشش‌هایی برای تغییر فرهنگ ایرانیان که بعد از هجوم اسکندر از آلودگی به فرهنگ یونانی رنج می‌برد، انجام داد؛ به دستور او خط آرامی جای خط یونانی را گرفت و روی سکه‌ها، نشان آتشدان که در واقع خبر از گرایش فرمانروای اشکانی به دیانت زرتشتی می‌داد، حک شد. با این حال، باز هم نمی‌توان حتی با قطعیت نسبی درباره دین رایج در عصر اشکانی سخن گفت. گورهای دوره اشکانی در گوشه و کنار کشور، تفاوت‌هایی اساسی با یکدیگر دارند. قبرهای یافت شده در «نساء» (شهری متعلق به دوره اشکانی که امروزه در جنوب ترکمنستان قرار دارد)، شکلی از دفن با استفاده از «استودان» سفالین (فضایی که در آن استخوان‌های مرده نگهداری می‌شد؛ استخوان‌هایی که آن‎ها را از دخمه به این مکان انتقال می‌دادند) داشتند که خبر از رواج آیین زرتشتی می‌دهد، اما در غرب، دفن جسد در داخل دیوار یا کف خشتی خانه‌ها یا قراردادن آن داخل یک تابوت سفالین لعابدار به شکل وان حمام رواج داشت؛ تابوتی که در برخی موارد، در قالب خمره ساخته‌ می‌شد و داخل آن را برای مصون ماندن جسد از نفوذ رطوبت، قیراندود می‌کردند. آن‌چه گفتیم، البته مجموعه‌ای از شواهد و احتمالات است که نشان می‌دهد در قلمرو اشکانیان، دینی واحد، چنان که در عصر ساسانی شاهد آن هستیم، وجود نداشت و در هر منطقه، آداب و رسوم دینی خاصی مورد توجه قرار می‌گرفت. کشف گورخمره‌های جدید، می‌تواند به شناخت بهتر ما درباره این آداب و رسوم و قیاس آن‎ها با آن‌چه در منابع کهن در این باره گزارش شده‌است، کمک کند. برای کسب اطلاع بیشتر، باید منتظر نتایج پژوهش‌ها بمانیم.∎^[2]​^[3]